Sil Baþtan

 

 

Sil Baþtan
 
Yönetmen--Michel Gondry
Senaryo- Charlie Kaufman, Michel Gondry
Oyuncular Jim Carrey, Kate Winslet, Gerry Robert Byrne, Elijah Wood, Thomas Jay Ryan
Filmin Türü-  Drama, Romantik 
Orijinal Adý Eternal Sunshine of the Spotless Mind
Yapýmcý Firma Anonymous Content
Yapým Yýlý- 2004
Yapým Ülkesi ABD
Orijinal Dili Ýngilizce
Filmin Süresi 108 dakika
 
 Filmin Konusu :
 
Joel Barish (Jim Carrey), eski kýz arkadaþý Clementine'in (Kate Winslet) iliþkilerine dair tüm anýlarýný sildirmek için gizem dolu týbbi bir müdahaleye baþvurduðunu öðrenir. Bu durum karþýsýnda hayal kýrýklýðýna uðrayan ve Clementine'i unutmak için ayný prosedürü kendi üstünde uygulatmaya karar veren Joel, sýký kurallar ve tam gizlilik ilkesiyle çalýþan deneysel týp merkezi Lacuna Laboratuarý'nýn yolunu tutar. Dr Mierzwiak’ýn gözetiminde hatýralarýný sildirmek için derin bir uykuya yatan Joel gözyaþý ve kýzgýnlýk dolu anýlarýnýn altýnda sevgilisine karþý duyduðu büyük bir aþk olduðunu ve onu kaybetmek istemediðini fark eder. Joel, Clementine’i tamamen unutmadan önce anýlarýný silme iþlemini durdurmanýn bir yolunu bulmalýdýr.



‘Sil Baþtan’ konusunu anlatarak ifade edilemeyecek kadar derin anlamlar içeren bir film. Clementine’in Joel’i zihninden sildirmesiyle Joel de ayný uygulamayý yaptýrmaya karar verir ve silme sýrasýnda yaþanýlan iliþkiye, daha da önemlisi anýlardan kopmanýn zorluðuna þahit oluruz. Bu sürecin bu kadar acý verici olmasý insanýn kendi anýlarýna kýyamamasý mý yoksa sevgilisini hala seviyor olmasý mýdýr? Anýlarý silerken tam da aþýk olunan þeylerin iliþki içinde nefret edilen þeyler haline dönüþmüþ olduðunu fark edip piþman olmak mýdýr yoksa? Ayný iliþki sil baþtan baþladýðýnda yine ayný noktada nihayete ereceðini bile bile sýfýrdan baþlanýr mý? Aþk iliþkisinin doðasý üzerine düþündüren filmde, sözcüklere boðulmuþ bir iletiþimsizlik kendine has bir incelikte yansýtýlmýþ. Ýliþki anýnda insanlarýn nasýl da iletiþimsiz kalabileceðini, aslýnda sadece dile getirerek bir çok sorunun çözülebileceðini de öðütlüyor alttan alta. Karþýmýzdakine zaten öyle bir insan olduðu için aþýk olduðumuzu unutarak iliþkileri bir iktidar çatýþmasýna dönüþtürüp hayatlarýmýzý yok yere zehir ettiðimizi anlatýyor film.
 
filmle ilgili sinema defterinden bir alýntý:

“how happy is the blameless vestal’s lot
the world forgetting , by the world forgot
eternal sunshine of the spotless mind!
Each pray’r acceppted , and each wish resign’d”

Alexander Pope , Eloisa To Abelard *

“Ne mutludur suçsuz bakirenin dostlarý
Unutulan dünyadan, dünya unuturken
Lekesiz zihnin ebedi gün ýþýðý
Her dua kabul olunmuþ
Ve her istek býrakýlmýþ. ”

Michel Gondry Spike Jonze, David Fincher, Mark Romanek gibi klip yönetmenliðindeki baþarýsýný film yönetmenliðinde de sürdüren, imgeleri hayal gücüyle harmanlayan önemli yönetmenlerden… Video-art dahisi klibal enfeksiyon yaratan insanlardan biri olarak Gondry’nin Escher’e olan hayranlýðýný, imza attýðý bir çok paradoks düþkünü klipte görmek mümkündür. Radiohead, Bjork, Kylie Minoque, Red Hot Chilli Peppers, Chemical Brothers, Rolling Stones, Gary Jules, Daft Punk, White Stripes, Beck gibi isimler klibini çektiði sanatçýlarýn kabarýk listesinden göze çarpanlar… Bjork’un “Joga” ya da “Army of Me” gibi þarkýlarýnýn klipleri, bize unutmasý mümkün olmayan deneyimler saðlar. Sürreal imgelere ve paradoks durumlara bolca rastlayabiliriz. Kafamýz karýþabilir. Onun kliplerinde, Bjork misali elimizde koca bir elmas oradan oraya koþturabiliriz; týpký Joel ve Clementine gibi… Her klibi ayrý bir vaka analizi gerektiren Gondry, “Human Nature” adlý filmde yaptýðý gibi Charlie Kaufman’la el ele vermiþ ve seveni çok, görselliði göz alýcý bir film çýkartmýþ ortaya… Bu film, bilimkurgu romantik dram olarak kayýtlara geçmiþ, beklenmedik bir ilgiye boðulmuþ, herkesin sahiplenmek istediði, “Bir film keþfettim! Çok güzel izle. ” diyerek etrafa yaydýðý hastalýðý ve “hiç” kimsenin yaþam deneyimi; “Eternal Sunshine of the Spotless Mind” olarak adlandýrýlmýþ.

Charlie Kaufman ise “Tehlikeli Aklýn Ýtiraflarý”, “Adaptation”, “John Malkovich Olmak” gibi önemli filmlerin senaristliðinden tanýdýðýmýz ve Charlie Kaufman olmak nasýl bir þey demekten kendimizi alamadýðýmýz, ”Do Androids Dream of Electric Sheep” le Blade Runner dünyasýnýn yaratýcýsý, siberpunkýn dedesi olan ve gerçekliðin ne olduðunu sorgulayan Philip K.Dick referansý öykülerine sahip dahi… Bu filmde de en dibine kadar insanýn gerçekliði sorgulamaktadýr;

“Bellek nasýl kaybolur veya kaybedilir?”

Belleðin iþleyiþi sorularýna göre yapýlandýrýlan yaþam deneyiminin geri dönüþüm kutusuna atýlan, ince elenip sýk dokunmuþ bir filmle karþý karþýyayýz. 2005 yýlý en iyi senaryo Oscar’ýný da aldýðýný eklemek gerek.

Eternal, bir resim albümü tasviri gibidir. Albümün sayfalarý “Memento” gibi karmaþýk kurgu esasýyla çevrilirken deðiþik biçimde açýlýr; sondan, baþtan geriye, bir oradan bir buradan, hem oradan hem buradan, flashback ve flashforwardlar eþliðinde… Film baþlar ve ayný noktada bitebilir, hikaye yeniden baþlayabilir ve yeniden bitebilir. Ancak her þeyin baþlangýcý herkesin bir zaman deneyimleyip öðreneceði gözyaþlarýnýn resmidir. Albümde bir þey arayýp bulma, yok etme isteði, vazgeçememe, bir resme baðýmlýlýk, onu çöpe atma giriþimleri, arada sýrada istem dýþý çöpe kayan bakýþlar, vazgeçiþler… Kýsaca bir ana sýðabilecek yaþam deneyimi… Arada açýlýp bakýlan ve atmaya çalýþtýðýmýz, yerine yenisini koyduðumuz, atarken iç acýtan resimlere öykünen resimsel anlatým filmi… Albümün sayfalarý filmin bir gün çektiði acýyý unutmaya çalýþmasýndan dem vurur. En yakýnýnýzdakini gün gelir görmezden gelirsiniz veya iliþki yaþanýlan kiþi artýk yoldan geçerken karþýlaþtýðýnýz geçmiþin en yakýný, þimdinin yabancýsýdýr. Bir çok insanýn damarýna bu noktada basan filmin bu kadar sevilmesinin nedenlerindendir biridir bu durum… Ýnsanýn yabancýlaþmasý, belleðin kaybolmasý, bellek evreninde þimdinin geçmiþle ve geçmiþin þimdiyle bütünleþme algýsý, modern dünyanýn getirileriyle Vian’ýn günlerin köpüðü misali yaþanýlan ortamýn giderek daralmasý, nefes alamamaya baþlayýnca akciðerlerde çýkan nilüfer ve tüm bu düzenli kaosta daralan yaþama ait elden düþürülen yapboz parçalarý; anýlar, eþyalar, sevgililer ve diðerleri…

Filmin ismi Alexander Pope þiiri “Eloisa To Abelard”dan esinlenmiþ ve Mary tarafýndan dile dökülen o dizelere öykünmüþtür. Ayrýca “Eloisa ve Abelard”ýn oyunu da yine Kaufman senaryosu “John Malkovich Olmak” filminde kuklalarýn sahnelediði oyundur.




Eloisa ve Abelard

Din bilimci, þair, filozof Abelard ve öðrencisi Heloise’in bir türlü kavuþamamasýnýn hikayesidir bu, yýllardýr çoðu yazarý etkileyen … Hristiyanlýk ahlakýný tartýþan Abelard, Paris’i büyük ölçüde etkiler. Heloise, Abelard’ýn öðrencisi sonra da büyük aþký olur. Çocuklarý olacaðý için, evlilik statüsüyle durumu kurtarmak adýna gizlice evlenirler ama yine de Heloise’in dayýsý Abelard’ý hadým ettirir ve bunun sonucu olarak Abelard kendini dine verir. Yollarý ayrýlan çift rahip ve rahibe olarak ayrý manastýrlarda yaþarlarsa da birbirlerine büyük bir aþkla baðlýdýrlar. Abelard’ýn düþmanlarý düþüncelerini lanetlemek üzere mahkeme kurarlar.Abelard’ýn eserleri bu mahkeme kararýyla kendisine yaktýrýlýr. Bir kez daha hadým ettirilmiþtir. Bu olaydan sonra bir manastýr kurar ve adýný “Sýðýnak” koyar, burada Heloise’le mektuplaþmaya baþlarlar. **

Kendi kitaplarýný yakmasý ve hadým ettirilmesi Joel’in beynini sildirmesi gibidir. Joel de kastrasyona uðramýþ, kendi elinde olmadan kendi eliyle anýlarýný onu o yapan þeyleri sildirmiþtir.

“Bir tek yaþam biçimi tanýrým ben; yaþam çok yönlü ama tektir. Tüm yönleriyle yaþanmýyorsa da yaþam deðildir. ”
Ronald Duncan

Geçmiþ ve geleceðin ayrýmsýz olduðu, zamanýn zamansýzlýðýnýn içinde dolanan yarýlmýþ kiþiliklerin boðuþtuðu lekeli ve ýþýksýz bellekler… Filmin bir yerinde Joel doktora “Bu iþlem beyine zarar verir mi? ” diye sorar. Doktor da bu iþin kendisinin beyin zararý olduðunu söyler. Bellek zarar görerek kaybolur ve çýkýþ da karanlýktaki ýþýkta; hatýrlanmak istenmeyen en utanç verici anlarda, geriye atýlmýþ anýlarda aranýr. Meta toplumunun tüketimin getirdiði haz, edilginleþme ile bellek zaten yavaþ yavaþ silinir. Bir de buna uyku imparatorluðuna alýnabilecek reklamlar misali hayatlara karýþan Lacuna gibi þirketler eklemlenir, evet Lacuna zorlamaz ama çok güzel gözüken prozium sunar; “Acýlarýnýz hafiflemesin, býrakýn biz sizin yerinize onlarý silelim.” Ýþte bu noktada yaþam, yaþam deneyimi olmaktan çýkar. Kiþi koleksiyoncu kimliðinden feragat eder, anýlarýnýn koleksiyonculuðunu baþkasýna devreder.

“Old Boy”da hatýrlanmayan tek bir olay bütün filmin öyküsünün kurulumuna neden olur. Her gün bir þeyler söyleriz ve onu bilinçaltýna atabiliriz. Bir þeyler görüp unuturuz ama bir aný kaçýrmak bile kendi çocukluðunun büyümesini izleyememek, olgunlaþamamaktýr. Film, yaþam deneyimi kendi rýzalarý ve rýzasýzlýklarýyla alýnan ve her þeye raðmen iyi ve kötü yanlarýyla aþk yaþayan ikiliyi konu ediniyor. Hollywood misali mükemmel bir aþk yok. Çünkü gerçekte böyle bir þey yok. Kurtarýlmayý bekleyen kadýn, beyaz atlý prens, kýrmýzý ayakkabýlý prenses ters düz edilmiþtir. Farklý olmaya çalýþan kurtarýlmayý bekleyen kadýn ve adam var. Acý, nefret, ayrýlýk, sevgi vardýr. Hiç kimse mükemmel deðildir. Kendi tarihine , geçmiþine sahip çýkamamanýn verdiði yabancýlaþma ve “Zamanla unutursun”a tekabül eden avuntu…




Film aslýnda disutopyan bir bakýþ açýþý sergilemekte… Ünsal Oskay’ýn vurguladýðý gibi disutopya Platon’a uzanýr ve eskinin özlemini çeker. Geleceðe deðil geçmiþe bakar ve regresiftir. Burada da yaþanan gelecek deðil aslýnda geçmiþtir, filmin sonunda ikili geleceklerinde geçmiþlerini yaþarlar. Ayrýlacaklarýný bilirler ama burada önemli nokta kanýmca bir insanýn elinden anýlarý alýnýrsa aslýnda replikanta dönüþmesidir. Ýnsan görünümünde estetize edilmiþ insan kopyasý… Estetize edilmiþ yaþamýn alçýdan replikalarý, gerçek yaþam deðil gerçeklik simülakrasý… Clementine, filmin bir yerinde bu durumu çok güzel bir replikler yumaðýyla aydýnlatýr. Küçükken “Clementine” adýnda çok çirkin bir bebeðinin olduðunu ve ona “Sen çirkin olamazsýn, güzel ol” dediðini söyler. Hemen ardýndan o iç acýtan sözler dökülür aðzýndan;

“Sanki onu deðiþtirebilirsem ben de deðiþecekmiþim gibi…”

Bu durum, “Blade Runner”daki barbie ya da vitrin mankenin kuþak atlamýþ insan replikasý Pris’i akýllara getirmektedir. Ayrýca söylediði söz tam da doruk noktasýdýr. Anýlarý deðiþtirmeye çalýþarak veya onlarý silerek olduðu gibi görmeyerek, yani kendini hiçleþtirerek kendini deðiþtiremez insan… Geçmiþiyle barýþýk olmasý gerekir. Geçmiþini kabullenen hatalarýyla onu kucaklayan bir film var karþýmýzda ama asla umutlu deðil, mutlu son görünümünde ayný þeyleri yaþayacaðýný Gondry’nin baþyapýt olarak nitelendirdiði “Groundhog Day” misali bilen ancak bilmesine raðmen “okay” diyen þimdinin yaþam kalýbýndaki gelecekteki ya da geçmiþteki bir çift…

“Vanilla Sky” ya da aslýnda “Open Your Eyes”da kurmaca hayat, satýn alýnan ve hatýrlanamayan bir oyun Eternal’da yine karþýmýza çýkýyor… “I Want You”nun baþý ve sonundaki çuvalla atýlan hayata benzettiðim çuvallara konulan geçmiþi ve yine ayný sahnede duyduðumuz cümleyi de ilintilemeli;

“Bir hikayenin sonu baþka bir hikayenin baþlangýcýdýr.”

Uzaktan bakýldýðýnda filmin denediði yeni bir þey yok belki ya da güneþ altýnda yeni bir þey yok. Kimilerine göre de yeni dönem karmaþýk kurgu karakterizasyonunda bir aþk filmi… Ama bu film bir þeyler denemeye çalýþýyor. Film ayný bellek üzerine yapýlmýþ en iyi filmlerden biri olan Alain Resnais’in yönetmenliðinde Alain Robbe Grillet senaryosuna sahip “Geçen yýl Marienbad’da”da ve tabi ki diðer Resnais filmi “Hiroþima Sevgilim”de olduðu gibi bellek üzerine zorlayýcý hamleler yapýyor, gelecek geçmiþ ayrýmýný törpülüyor ve zaman kavramý eksiyle artýyý birleþtiriyordu. Þimdiki zamanla geçmiþ zamaný bir arada kullanýyordu. “Geçen Yýl Marienbad’da”da belleði zorlayýcý sahneler, statüsü deðiþen heykeller, karakterler, gölgesiz nesneler ve daha bir çok çözmek için uðraþýlan “Shining”den Barton Fink’e tanýk olduðumuz belleðin koridorlarýný hatýrlamak gerek… “Eternal Sunshine of The Spotless Mind” da da Escher modeli belleðin koridorlarýnda, labirentlerinde koþturmaktayýz. Burada da bilinçaltýmýza ayný John Malkovich’deki gibi seyahat yapýlýyor. Lotte ve Maxine, Joel ve Clementine olup geçmiþe koþuyor ve belleðin kaybolmasý üzerine onu engellemeye çalýþan teknikte yapýlmýþ bir film karþýmýza çýkýyor. Deneysel olarak nitelendirilmiyor ama denediði önemli bir þey bu…

“Unutkanlar þanslýdýr çünkü hatalarýnýn acýsýný çekmezler. ”
F.W. Nietszche

Filmi özetleyen en güzel metafor ise arabanýn vuruk kýsmýdýr. Filmin baþýnda arabanýn yan tarafý vuruktur ve Joel durumu anlayamaz. Yandaki arabanýn park ederken yaptýðýný düþünür oysaki o, Clementine’ýn gidiþinde arabesk tabiriyle kalbindeki vuruk; Joel’i terk ederken gördüðümüz daha önceki bir kazadan kalmadýr. Hayatýmýza dair en kötüleri olarak düþündüðümüz anlarý silmeye kalkarsak mutlaka güzel olanlarý da beraberinde sileceðimiz vurgulanmaktadýr. Arabadaki vuruk kýsmý hatýrlamamasý ise filmin en ironik kýsmýdýr.

“Life is a state of mind”
Being There

Yaþamýn algýlamak istediðimiz gibi olduðunu vurgulayan bu söz de aslýnda buradaki karakterlerin, John Malkovich olup baþkalarýnýn hayatlarýný yaþayan replikantlar haline gelerek anýlarýný silmeleri için uygundur.Yaþamý algýlamak istedikleri gibi yaþamaya çalýþýrlar, yaþadýklarý gibi deðil..

Kendileri için tehlikeli akýllarýnýn itiraflarýný bir kasete doldururlar. “Truman Show”daki hayatýn benzetimidir, anýlarý olmayan belekleri silinmiþ çitten atlayan elektrik koyunlarý sayan ya da düþleme olasýlýðý olan elektrik koyunlar… “Okay” ise karþý koymaya karþý çaresizlikle kabulleniþ vazgeçmemekle birleþmiþ, demek ki androidler elektrik koyun düþleyebilirmiþ dedirten hatýrlamamanýn verdiði acýya karþý direniþ…Deneysel bir yaþamdýr yaþadýklarý , kendi deneyimlerini silen ve tekrar yaþayan disutopik replikantlarýn kendileri hariç herhangi biri olma çabalarý… Ama Nietzscheci bir bengi dönüþle hayatý yaþarlar.En baþýndan sonunda kadar döngüsel, ayný olan hayat… Geleceðin karanlýðý bugünle ve dünle birleþtirilmiþtir. Ancak filmin ileriye dönük deðil de kendini geçmiþte býrakmasý çok doðru bir yaklaþým olarak gözükmemektedir. Bugün aslýnda dün müydü?

The Korgis’ten Beck’e seyahat;filmin tema þarkýsý her þeyi açýklar;

“Change your heart, look around you
Change your heart, it will astound you
I need your loving like the sunshine
And everybody’s gotta learn sometime
Everybody’s gotta learn sometime
Everybody’s gotta learn sometime.”

Zaman, bir Tindersticks albümü açýp geçmiþle þimdiyi bütünlemek zamanýdýr ama geçmiþte John Malkovich Olmak’taki gibi belleðe hapsolmadan, içeride emilmeden; ilerideki þarkýlarý daha iyi seçebilmek için… “Eternal Sunshine of The Spotless Mind” için çalýnan þarký ise;

Tindersticks – Can We Start Again?


--------------------------------------------------------------------------------

* “Eternal Sunshine of The Spotless Mind”da Lacuna inc.’de .çalýþan hafýzasý silinen bireylerden ve çalýþanlarýndan Mary, Doktor Mierzwiak Joel’in haritada sapmasýný düzeltmeye çalýþýrken alýntý yapar.Ayný diyalog içerisinde geçen diðer bir alýntý yine yazýmda kullanacaðým Nietzsche sözüdür.
** “Abelard ve Heloise; Mektuplar”, Oyunlaþtýran Ronald Duncan , Çeviri Zeynep Avcý , Mitos Boyut Yayýnlarý, 1996, Ýstanbul, Önsöz

Aytaç Özge Öndeþ/alýntý